Kultong Rizalismo

— Unang nalathala sa Liwayway, Enero 12, 2009

NANG nabubuhay pa si Jose Rizal, tinitingala na siya ng kanyang mga kababayan bilang ang kanilang gabay tungo sa mga pagbabago, himagsikan, at kasarinlan mula sa pananakop ng Espanya. At nang pumanaw na siya, ang mga mamamayang Pilipino rin ang kumilala sa kanya bilang ang kanilang pinakadakilang pambansang bayani.

 

Nang mga taong 1880-89, ang mga propagandistang Pilipino sa Espanya at iba pang bansa sa Europa ay nagpahayag na si Rizal lamang ang natatanging may kakayahan na pag-isahin silang lahat, isang ulirang Pilipino, ang kinatawan ng Oceania-Española, ang ulong tagatangkilik ng mga Pilipino, ang marilag nilang kababayan, ang natatanging Pilipino sa panitik, at may katha ng iba’t ibang akda na naging karapat-dapat sa papuri ng madla.

 

Siya ay inihalal din nila nang buong pagkakaisa bilang ang pandangal na pangulo ng kanilang samahan, Asociación La Solidaridad (Kapatirang Pagkakaisa), na itinatag noong Disyembre 31, 1888, sa Barcelona, Espanya. Si Marcelo Del Pilar, ang pinakamahigpit niyang katunggali, ay pinagpugayan ang kanyang liredatong moral at intelektuwal.

 

 

Kultong Rizalismo

 

Sa Pilipinas, itinatag ni Andres Bonifacio ang kultong Rizalismo o ang tradisyon ng pagdakila kay Rizal. Bilang supremo ng Katipunan, ipinag-utos niya na gamitin ang salitang Rizal bilang banal na salita ng Bayani, ang pinakamataas na antas na Katipunero; isabit ang mga larawan ni Rizal sa mga bulwagang pulungan ng Kataastaasang Sanggunian ng Katipunan at iba pang pook-pulungan; at gamitin ang pangalan ni Rizal bilang sigaw ng Katipunan para sa pagkakaisa at kalayaan. Inihalal din niya si Rizal bilang ang pandangal na pangulo ng Katipunan, at kinalap ang mga pananaw ni Rizal tungkol sa kanilang mga balak laban sa Espanya.

 

Noong mga unang bahagi ng 1897, habang nasa Cavite at namamagitan sa mga lokal na pangkat ng Katipunan doon, nagpalabas si Bonifacio ng isang kalatas na kumukundena sa mga kahayupang pinaggagagawa ng mga Espanyol laban sa mga Pilipino, at sa “katampalasanang pagpatay sa ating pinakaiibig nating kababayan na si M. Jose Rizal.”

 

 

Pinakadakilang Bayaning Pilipino

 

Noong Marso 22, 1897, nahalal si Heneral Emilio Aguinaldo bilang pangulo ng pamahalaang rebolusyunaryo na pumalit sa Katipunan. Noong Disyembre 1897, matapos lagdaan ang isang kasunduang pakikipagpayapaan sa mga mananakop ng Espanyol, tumulak siya at ang kanyang mga kasama patungong Hong Kong; subalit dahil walang anumang hangad ang mga Espanyol na tumupad sa kasunduan, ipinasya nilang bumalik sa bansa. Noong Abril 1898, nagpalabas ang mga kasamahan nila ng isang proklamasyon, na ang pangwakas na bahagi ay nagsabing:

 

“Kasingwalang-saysay din ang mga walang halagang pangalan natin, subalit ang bawat isa sa atin at lahat tayo ay tumatawag sa pangalan ng pinakadakilang bayani na nasaksihan ng ating bansa, sa tiyak at lubos na pag-asa na ang kanyang diwa ay mapapasaatin sa mga oras na ito at gagabayan tayo tungo sa tagumpay?ang ating imortal na si Jose Rizal.”

 

Kinilala ng dokumentong ito, na nilagdaan ng mga kasapi ng Komite Sentral Pilipino na nakahimpil sa Hong Kong, si Rizal bilang ang pinakadakilang bayani ng mga mamamayang Pilipino. Batid ng mga pinunong manghihimagsik na siya ang kanilang inspirasyon, nag-aalab na sigaw, at walang kapantay na kababayan, kung kaya’t ang pinakadakilang bayani na umusbong sa kanilang bansang sinilangan.

 

Ang sambayanang Pilipino ang nakadama, kumilala, at nagbunyi na ang pinakaiibig na Pilipino at ang pinakatanyag na martir na Pilipino ang siyang pinakadakilang bayaning Pilipino.

 

 

Hula ni Rizal

 

Bumalik sa bansa si Aguinaldo noong Mayo 19, 1898, at nang sumunod na Hunyo 12, ay idineklara ang kasarinlan ng bansa mula sa Espanya. Ang isang bahagi ng Akta ng Proklamasyon ng Kasarinlan ng mga Mamamayang Pilipino ay nasusulat nang ganito:

 

“Kinikilala, sinasang-ayunan, at kinakatigan namin, kasama ang mga atas na naipalabas na, ang Diktadurya na itinatag ni Don Emilio Aguinaldo, na aming kinikilala bilang Kataas-taasang Pinuno ng Bansang ito, na simula sa araw na ito ay may sarili nang buhay, sa aming paniniwala na siya ang tao na pinili ng Diyos, sa kabila ng kanyang abang pinagmulan, upang maisagawa ang pagtubos sa aming walang-palad na bayan, na inihula ni Doktor Jose Rizal sa kanyang mga maiindayog na taludtod na binalangkas niya sa kanyang piitan bago siya barilin; pinalalaya ito mula sa pananakop ng mga Espanyol bilang parusa sa mga pagmamalupit ng mga tauhan ng pamahalaan na may pahintulot nito, at sa walang-katarungang pagbaril sa nasabing Rizal at sa iba pang isinakripisyo para sa katiwasayan ng mga walang-kasiyahang prayle. …”

 

Ayon sa bahaging ito, ang hula ni Rizal tungkol sa kalayaan ay naisasakatuparan na—ang bansa ay pinalalaya bilang parusa sa Espanya dahil sa mga pang-aabuso nito at sa pagpatay kay Rizal at iba pa. Ang hulang iyon ay nasa ikasiyam na saknong ng huling tula ni Rizal, na ganito ang pagkakasulat:

 

“Idalangin mo rin ang mga namatay na kinulang-palad,

“Ang nagsipagtiis ng mga pahirap na walang katulad;

“Mga ina namin na inihihibik ang kanilang saklap,

“Ang mga kapatid, balo’t napipiit sa madlang pahirap,

“At ang sarili mong nawa’y makakita ng paglayang ganap.”

 

Ang paglayang iyon ay walang iba kundi ang muling pagkakamit ng kasarinlan ng Pilipinas. Natamo iyon noong Hunyo 12, 1898, nang ipahayag na ng mga Pilipino sa buong mundo na sila ay malaya at magsasarili na bilang isang bansa. At hindi nalimutan ng mga ama ng bansa na si Rizal ang naghikayat at humula niyon.

 

 

Unang Araw ni Rizal

 

Noong Disyembre 20, 1898, nagpalabas si Pangulong Aguinaldo ng isang atas na nagtatalaga sa Disyembre 30 bilang isang pambansang araw ng pagluluksa “alang-alang sa manga daraquilang filipinong uagas magsilingap sa tinubuang bayan na si Dr. Rizal at iba pa, na pinasaquitan nang lumipas nang capangyarihang castila.”

 

Nilinaw ng atas na isasagawa ang pagluluksa sa pamamagitan ng paglalagay ng bandilang Pilipino sa kalahating tagdang nito mula ika-12:00 ng tanghali ng Disyembre 29 hanggang ika-12:00 ng tanghali ng susunod na araw, at sa pamamagitan ng pagpipinid sa lahat ng tanggapan ng pamahalaang rebolusyunaryo sa buong maghapon ng Disyembre 30.

 

Pinili ng mga ama ng bansa ang araw ng kamatayan ni Rizal bilang ang naaangkop na pista opisyal para sa mga bayaning Pilipino, sapagkat siya ang Pilipinong karapat-dapat na mabigyan ng isang natatanging araw ng pagkilala. Hindi nila pinili ang araw ng kamatayan nina Lopez Jaena (Enero 20), Del Pilar (Hulyo 4), o ng Gomburza (Pebrero 17). Ang iba pa ay hindi kasindakila niya at hindi karapat-dapat ng isang natatanging araw ng pagkilala; kaya, ang mga pagpapakasakit ng iba pang mga bayaning Pilipino ay sumabay na lamang sa pinapaging-banal na araw niya.

 

Ang mga panghimagsikang pahayagan ay naglabas ng mga isyung dinadakila ang Araw ni Rizal: ang La Independencia (Kasarinlan) noong Disyembre 29, 1898; at ang Republica Filipina (Republika ng Pilipinas) at El Heraldo de la Revolución (Taliba ng Himagsikan), ang opisyal na pahayagan ng pamahalaang Pilipino, noong Disyembre 30, 1898. Sa mga isyung ito, inilathala ang ilan sa mga tula at sanaysay ni Rizal, samantalang ang kanyang buhay, mga gawa, at kabayanihan ay tinalakay.

 

Ipinagdiwang ang pistal opisyal na iyon ng Samahang Filipino sa Maynila sa pamamagitan ng isang palatuntunang awitan-pampanitikan. May mga awit, pagpapatugtog ng piano at gitara, pagbasa ng mga tula, pagbigkas, at mga pagtalakay tungkol sa buhay at gawang pampulitika ni Rizal na isinagawa at sinaksihan ng mga tanyag na Pilipino noon, tulad nina Pedro Paterno, Telesforo Chuidian, Fernando Ma. Guerrero, at Antonio Luna.

 

Pinag-alab ng unang Araw ni Rizal ang dangal ng bayan. Naglaan ang mga tao ng isang tampok na araw upang ipagdiwang ang isang kamangha-manghang nakaraan ng pinakadakilang martir mula sa sariling lahi, at ang mga pagpapakasakit ng iba pang bayani ng lupang tinubuan. Binigyan iyon ng La Independencia ng isang tumpak na paglalarawan: “Ang Disyembre 30 ang unang kaguni-gunitang petsa na naitala sa ating pambansang kasaysayan.”

 

Yaon ang mga hakbang kung paano dinakila ng mga Pilipino si Rizal bilang ang kanilang pambansang bayani.

 

 

Isang Kabaliwang Haka-haka

 

May isang teoriya o haka-haka na nag-aangkin na ang mga Amerikanong mananakop na awtoridad, partikular na si William Howard Taft, ang nagdeklara kay Rizal bilang ang pambansang bayani, ang naghikayat sa kulto ng pagdakila kay Rizal bilang ang pinakadakilang bayani ng bansa, at ang nagtatag sa Disyembre 30 bilang isang pista opisyal.

 

Si Taft, na dumating sa bansa noong Hunyo 3, 1900, ay naglingkod bilang tagapangasiwa ng Ikalawang Komisyon ng Pilipinas, ang awtoridad na nilikha ng pangulo ng Estados Unidos na si William McKinley upang maging tagabalangkas ng mga batas ng pamahalaang kolonyal ng Amerika sa Kapuluang Pilipinas.

 

Ayon sa haka-haka, dahil si Taft, sa isang pulong ng Komisyon, ay nagpasya na si Rizal ang maging pambansang bayani, naging pista opisyal na ang Araw ni Rizal mula noon. Ang pasya ni Taft ang naging simula ng Araw ni Rizal.

 

Ang totoo ay: Walang batas, proklamasyon, o anupamang kasulatan na nilagdaan ni Taft at kung saan sinabi niyang, “Ako, si William Howard Taft, ay pormal na idinedeklara si Rizal bilang ang inyong pambansang bayani.” Wala.

 

Noong 1920-29 at 1930-39, ang ilang Amerikano na sumulat ng mga aklat tungkol sa Pilipinas ay walang muwang hinggil sa mga paghanga, papuri, at sa pista opisyal na iginawad na ng mga Pilipino kay Rizal. Ang kawalang-muwang nila ang naghatid sa kanila na maghinuha, magdiin, at sa bandang huli ay mag-angkin na ang mga Amerikanong mananakop ang nagluklok kay Rizal sa kadakilaan. Kaya, isinilang ang haka-hakang ito, at mula noon ay marami nang mga mambabasa, mag-aaral, manunulat, at iskolar ng kasaysayan ng Pilipinas ang nalinlang nito.

 

Ang haka-hakang ito ay isang kabaliwan, kung hindi man katangahan, dahil paanong ang di-umano’y pasya ni Taft na gawing pambansang bayani si Rizal ang magiging simula ng Araw ni Rizal gayong bago pa dumating sa bansa si Taft, ang mga Pilipino ay kinikilala na si Rizal bilang ang kanilang pinakadakilang bayani at ipinagdiwang na ang Disyembre 30 bilang ang kanilang kauna-unahang pambansang pista opisyal?

 

Kasaysayan ang may katha na ang sambayanang Pilipino ang nagdakila kay Rizal bilang ang gabay nila tungo sa kabansaan, ang propeta ng kanilang kasarinlan, ang pandangal nilang pinuno, ang sigaw nila para sa digmaan at kalayaan, ang pinakaiibig nilang kababayan, at ang kanilang pinakadakilang bayani—ang kanilang pambansang bayani.

Talasanggunian

 

Agoncillo, Teodoro A. The Revolt of the Masses: The Story of Bonifacio and the Katipunan. Edisyong 1996. Quezon City: University of the Philippines Press, Inc., 1956.

 

Agoncillo, Teodoro A. The Writings and Trial of Andres Bonifacio. Maynila, 1963.

 

F. G. “El Luto Nacional.” La Independencia (Maynila) Disyembre 31, 1898, p. 2.

 

June 12, 1898 and Other Related Documents. Maynila: National Historical Institute, 1998.

 

“La Velada del 30 Diciembre de 1898.” Republica Filipina (Mandaloyon) Enero 1, 1899, pp. 3-4.

 

Mga Tula ni Jose Rizal. Panandaang Taong Palimbag. Maynila: Pambansang Komisyon ng Ikasandaang Taon ni Jose Rizal, 1961.

 

Pakikipagsulatan ni Rizal sa mga Kasama niya sa Pagpapalaganap. Panandaang Taong Palimbag. Maynila: Pambansang Komisyon ng Ikasandaang Taon ni Jose Rizal, 1961.

 

Robinson, Albert G. The Philippines: The War and the People. Nueva York, 1901, binanggit sa Teodoro A. Agoncillo, Malolos: The Crisis of the Republic. Edisyong 1996. Quezon City: University of the Philippines Press, Inc., 1960.

 

Villadez, P. P. “Notas de la semana.” La Independencia (Maynila) Disyembre 31, 1898, p. 1.

 

 

 

 

 

 

 

Ang Idolo Ni Andres Bonifacio

SI Andres Bonifacio (1863-97) ay may isang kababayan na kanyang hinangaan o inidolo, at humubog sa kanyang mga ipinaglaban para sa sinilangang bayan, dahil sa paghangang iyon.

Ang kababayang iyon ay inidolo na niya mula nang siya’y tin-edyer pa lamang. Hindi niya kailanman ito naging kaibigan. Kilala niya ito, pero hindi siya kilala nito. Iisang ulit lamang sila nagtagpo, nang itinatag ang Liga Filipina (Katipunang Pilipino) sa Binondo, Maynila, noong gabi ng Hunyo 3, 1892, ngunit hindi pa sila nagkausap. Ang idolong iyon ay walang iba kundi si Jose Rizal (1861-96).

Unang natunghayan ni Bonifacio si Rizal sa Diariong Tagalog, isang pahayagan sa Tagalog at Espanyol, na inilalathala sa Maynila at mga kalapit na lalawigan. Si Basilio Teodoro Moran ang may-ari nito; si Marcelo Del Pilar naman ang patnugot. Nasa sirkulasyon ito mula Hunyo 1, 1882, hanggang sa napilitan itong magsara dahil sa malaganap na kolera at sa isang mapaminsalang bagyo nang sumunod na Oktubre.

Sa isyu ng Diariong Tagalog noong Agosto 20, 1882, nalathala ang sanaysay ni Rizal na El Amor Patrio (Pag-ibig sa Tinubuang Lupa). Nasusulat iyon sa Espanyol, ngunit ang salin niyon sa Tagalog na ginawa ni Del Pilar ay kasabay na nalathala.

Nang mga panahong iyon, si Rizal ay nasa Espanya. Noong Mayo 3, 1882, isa’t kalahating buwan bago ang kanyang ika-21 taong kaarawan, umalis siya ng bansa upang tapusin sa Espanya ang dalawa niyang kurso sa kolehiyo: pilosopiya at panitikan, at medisina.

Pagkarating niya sa Barcelona noong Hunyo 16, isinulat niya ang El Amor Patrio, kung saan binanggit niya na ang pag-ibig sa tinubuang-lupa ay:

“…isang damdaming tunay na katutubo; sapagkat naroroon ang mga kauna-unahang alaala ng kamusmusan, isang masayang tulang awitin na ang kabataan lamang ang nakakikilala, at sa mga bakas nito’y sumisibol ang bulaklak ng kawalang-malay at ng kaligayahan. …

“Ito kaya’y dahil sa ang pag-ibig sa inang baya’y siyang pinakawagas, pinakamagiting, at pinakadakila? Ang pagkalugod sa lahat ng nakapagpapagunita ng ating mga kauna-unahang araw, ang lupang kinahihimlayan ng ating mga nuno, ang templong kinaroroonan ng sinasamba nating Diyos sa pamamagitan ng katapatan ng walang malay na kamusmusan. …”

Idinagdag ni Rizal na ang pag-ibig sa bayan ay isang dakilang damdamin na inaawit sa loob ng mga siglo ng lahat ng tao, malaya man o alipin, dahil ito:

“… ay hindi napaparam kailanman kapag nakapasok na sa puso, palibhasa’y nagtataglay sa sarili ng tatak na [banal] na ikinapagiging walang kamataya’t  walang hanggan. …

“Sinasabing ang pag-ibig [ang] siyang pinakamakapangyarihang tagabunsod ng mga gawang lalong magiting; kung gayon, sa lahat ng mga pag-ibig, ang pag-ibig sa inang-bayan [ang] siyang nakalikha ng mga gawang lalong dakila, lalong magiting, at lalong walang halong pag-iimbot.”

 

Hiniling ni Rizal sa mga mambabasa na tunghayan ang kasaysayan, ang mga tala, at ang mga alamat upang mabatid na dahil sa pag-ibig na ito:

“Ipinara ng ilan ang kanilang kabataan, ang kanilang kaligayahan; ang iba’y naghandog sa kanya ng kaningningan ng kanilang kadalubhasaan; ang mga ito’y nagbubo ng kanilang dugo; ang lahat ay namatay at nagpamana sa kanilang inang-bayan ng isang malaking kayamanan: kalayaan at kaluwalhatian.”

Ang El Amor Patrio ang unang akda na naglatag sa mga Pilipino ng isa sa pinakamaningning na ilaw na kinakailangan nila noon—ang kamalayan ng kabansaan at pag-ibig sa inang-bayan, o ang kaisipan na silang mga Pilipino ay may sariling tinubuang lupa na dapat nilang kalingain at mahalin. At iyon ay ang Pilipinas, hindi ang Espanya.

Bago ito, hindi pa nakababasa ang mga Pilipino ng ukol sa pagmamahal sa bansa. Wala silang anumang malay sa marangal na kabaitang ito. Lumikha ito ng walang humpay na bayo sa puso ng mga nakabasa niyon, bayo na kikiyakis sa kanilang mga prinsipyo o paninindigan.

Dahil sa ingay na nilikha nito, naalarma ang mga awtoridad at kapariang Espanyol sa Pilipinas. Pinag-ingat tuloy si Rizal ng isa nitong bayaw, si Silvestre Ubaldo, sa isang liham na may petsang Enero 19, 1883:

“Ang balita co sa yo ay tila icao dao ay quina popootan ñg mañga maputeng baro [prayle] dahil sa guinaua mo niong icao ay na sa Barcelona na inencerta sa Diariong Tagalog, caya icao ay bahala dian, mabute ren ang icao ay mag iñgat at tila icao ay na sa listahan nila.”

Ang Manileñong si Bonifacio ay 18 taong gulang lamang nang mabasa niya ang El Amor Patrio sa Diariong Tagalog. Ito ang una sa mga akda ni Rizal na lililok at magpapatalas sa kanyang mga pampulitika at panghimagsikang simulain.

Dahil lubusang nabigyan ng inspirasyon ng sanaysay na ito, sumulat si Bonifacio ng isang tula na may himig nito, at pinamagatan niya ang tulang iyon ng Pag-ibig sa Tinubuang Lupa. Nalathala iyon sa Ang Kalayaan, ang pahayagan ng Katipunan, sa tanging isyu nito na may petsang Enero 18, 1896.

Malinaw na hinango mula sa El Amor Patrio ni Rizal ang maraming ideyang nakapaloob sa Pag-ibig sa Tinubuang Lupa ni Bonifacio, gaya ng mga sumusunod na una, ikaanim, ikapito, at ikawalo nitong saknong:

“Aling pag-ibig pa ang hihigit kaya?/sa pagka dalisay at pagkadakila,/gaya ng pag-ibig sa tinubuang lupa,/alin pag-ibig pa? wala na nga, wala.

“Bakit? Alin ito na sakdal ng laki/na hinahandugan ng buong pag kasi/na sa lalung mahal na kapangyayari/at guinugugulan ng buhay na iwi.

“Ay! ito’y ang Inang bayang tinubuan/siya’y ina’t tangi na kinamulatan/ng kawiliwiling liwanag ng araw/na nagbigay init sa lunong katawan.

“Sa kania’y utang ang unang pagtanggap/ng simuy ng hanging nagbibigay lunas/sa inis na puso na sisingapsingap/sa balong malalim ng siphayo’t hirap.”

Muling isinatitik ni Bonifacio ang “ang pag-ibig sa inang-bayan ang siyang pinakawagas, pinakamagiting, at pinakadakila” ni Rizal bilang “sa pagkadalisay at pagkadakila, wala nang pag-ibig pa ang hihigit sa pag-ibig sa tinubuang lupa.”

Ang “ang inang-bayan ay sadyang iniibig dahil ipinara ng ilan ang kanilang kabataan, ang kanilang kaligayahan; ang kanilang kadalubhasaan, at maging ang kanilang dugo” ni Rizal ay naging “ang inang-bayan ay sakdal ng laki, na hinahandugan ng buong pagkasi, lalong mahal na kapangyayari, at ginugugulan ng buhay na iwi” ni Bonifacio.

Ang “sa ating bansa naroroon ang mga kauna-unahang alaala ng kamusmusan, at ang mga gunita ng ating mga kauna-unahang araw” ni Rizal ay muling kinatha ni Bonifacio bilang “ang inang-baya’y siyang ina’t tangi na kinamulatan ng kawiliwiling liwanag ng araw, na nagbigay init sa lunong katawan.”

Ang nobelang El Filibusterismo ni Rizal ang tuluyang humubog sa mga adhikain ni Bonifacio. Hinalaw mula rito ni Bonifacio ang kanyang mga estratihiya para sa himagsikan.

Sa Fili, ang pangunahing layunin ni Simoun ay ang magtatag ng isang lihim na kilusan ng mga pinagmamalupitang Pilipino, tulad ng mga magsasaka, manggagawa, inuusig na walang sala, at iba pa, na magpapatalsik sa pananakop ng mga Espanyol sa pamamagitan ng sandatahang pakikibaka (Kabanata 16, 19, 23, 33, at 35).

Sa tunay na buhay, itinatag ni Bonifacio noong Hulyo 7, 1892, ang isang lihim na lipunan (ang Kataastaasang Kagalanggalangang Katipunan Nang Mañgá Anak Nang Bayan) na ang layon ay ang madugong pagbuwag din sa pananakop ng Espanya sa Pilipinas.

Sa Fili, hinikayat ni Simoun ang mga kabataan na sumama sa kanyang ipinaglalaban sapagkat naniniwala siya sa kanilang kakayahan bilang mga pag-asa ng bayan (Kabanata 7).

Sa tunay na buhay, inakay rin ni Bonifacio ang mga kabataan sa Katipunan. Pinalibutan niya ang sarili ng mga kabataang tulad nina Emilio Jacinto, na 19 na taong gulang lamang nang hirangin niya bilang kanang-kamay niya at piskal ng Katipunan; Jose Turiano Santiago, na 17 lamang nang mahalal na kalihim ng Katipunan; Restituto Javier, na 19 nang mahalal na konsehal ng Katipunan; Pio Valenzuela, na 25 nang maitalagang manggagamot ng Katipunan; at ang nakababata niyang kapatid na si Procopio, na dadalawampuin lamang nang italaga niya bilang isa sa mga kanyang mga pinagkakatiwalaang tauhan.

Sa Fili, ginatungan ni Simoun ang mga kabataan na lisanin na ang pagnanais na matuto ng wikang Espanyol, at sa halip ay yakapin, kalingain, at paunlarin ang katutubo nilang wika dahil ito ang pinakapagkakakilanlan nila bilang isang bansa at bilang isang lahi.

Sa tunay na buhay, ginamit ni Bonifacio ang wikang Tagalog sa halos lahat ng mga dokumento, transaksiyon, at hakbang ng Katipunan (Kabanata 7).

Sa Fili, gumamit ang mga rebelde ng Cabesa at Tales bilang banal na salita (Kabanata 19). Sa tunay na buhay, gumamit din ang mga Katipunero ng mga banal na salita: Rizal, Gomburza, at Anak ng Bayan.

Sa Fili, binanggit ni Simoun ang mga sumusunod:

“Sa loob ng isang oras, sasabog ang himagsikan sa isang hudyat ko, at bukas, wala nang mga pag-aaral, wala nang Pamantasan, wala nang magaganap pa kundi ang labanan at mga patayan. Pinaghandaan ko na ang lahat, at wala nang makapipigil pa sa aking pagtatagumpay. Kung tayo’y nangagwagi na, lahat ng mga may kakayahan ngunit hindi tumulong ay ituturing na kaaway …” (Kabanata 23).

“Sa tunog ng isang pagsabog, ang mga dukha, inuusig, yaong naging mga hampas-lupa dahil pinag-uusig ng mga may kapangyarihan, ay lalabas nang armado at sasama kay Kabesang Tales sa Santa Mesa upang lusubin ang lungsod [Maynila]. …

“Habang nagigimbal ang buong bayan, habang iniisip ng mga mamamayan na pagpapatayin sila ng mga may kapangyarihan, mapupuspos sila ng takot dahil sa nakamamatay na pagkagitla, at dahil wala silang mga sandata at walang kahandaan, sila’y pamumunuan at pangungunahan mo [Basilio] at ng mga kasama mo patungo sa tindahan ng Intsik na si Quiroga kung saan iniimbak ko ang aking mga armas.

“Magkikita kami ni Kabesang Tales sa lungsod at lulusubin namin ito, at kayong mga nasa arabal, sakupin ninyo ang mga tulay, magkuta kayo roon, humandang tulungan kami, at patayin ninyo ang mga hindi lamang sasalungat sa himagsikan, kundi maging ang lahat ng lalaking tatangging humawak ng sandata” (Kabanata 33).

Ang mga sinabing ito ni Simoun ay halos kahawig ng sumusunod na manipesto na inilabas ni Bonifacio noong Agosto 28, 1896:

“Mga Pangulo, mga Kasanguni, mga Kapatid, kayong lahat ay aming tinatawagan; kailangan sa madaling panahon ang pagsasangalang sa mga Anak ng Bayan napipiit at pinahihirapan sa mga bilanguan, kaya pulungin ang mga Kapatid at ipaunawa, na sa Sabado, ika-12 horas ng gabi ay sisimulan ang paghihimagsik, sa kanikaniyang bayan, at ang pagpasok sa Maynila’y mangagaling sa Balara, sasagui sa bundok ng Ugong at tatawid sa Guadalupe (San Pedro Makati) at sasagian ang mga Guwardya Sibil sa Santa Ana. Ang Kapatid na di sumangayon sa mga banal na adhika ng kalahatan ay aariing Lilo at ibibilang sa kaaway; sa talagang may sakit ay igagawad ang pagtingin inauutos ng palatuntunan.”

Sa mga salita ni Simoun, at sa manipesto ni Bonifacio, masisilayan kaagad ang mga pagkakatulad: ang sabay-sabay na paglusob sa Maynila, ang mga salakay ni Simoun at ang pag-atake ni Bonifacio, ang kawalan ng pag-asa ng mga mamamayan, at ang parusa sa mga taksil at duwag. Kahit ang manipesto ay hindi ganoon kabagsik sa mga taksil at duwag, malinaw na kinopya ito mula sa gawa ng iba.

Ang mga pagkakatulad na ito ay ilan lamang sa mga bagay na nagpapatunay sa marubdob na paghanga ng naging Ama ng Himagsikan ng Pilipinas sa naging pambansang bayani ng Pilipinas.

 

Talasanggunian

Mga Tala sa Paglalakbay, Mga Alaala, at Iba pa ni Jose Rizal. Panandaang Taong Palimbag. Maynila: Pambansang Komisyon ng Ikasandaang Taon ni Jose Rizal, 1961.

Pakikipagsulatan ni Rizal sa kanyang mga Kasambahay. Panandaang Taong Palimbag. Maynila: Pambansang Komisyon ng Ikasandaang Taon ni Jose Rizal, 1962.

Pakikipagsulatan ni Rizal sa mga Kasama niya sa Pagpapalaganap. Panandaang Taong Palimbag. Maynila: Pambansang Komisyon ng Ikasandaang Taon ni Jose Rizal, 1961.

Pakikipagsulatan sa Iba’t Ibang Tao ni Jose Rizal. Panandaang Taong Palimbag. Maynila: Pambansang Komisyon ng Ikasandaang Taon ni Jose Rizal, 1961.

Mga Akdang Pampanitikan sa Tuluyan ni Jose Rizal. Panandaang Taong Palimbag. Maynila: Pambansang Komisyon ng Ikasandaang Taon ni Jose Rizal, 1961.

El Filibusterismo. Panandaang Taong Palimbag. Offset ng unang edisyong inilimbag sa Gante, Belhika, 1891. Maynila: Comisión Nacional del Centenario de José Rizal, 1961.

 

Agoncillo, Teodoro A. The Writings and Trial of Andres Bonifacio. Maynila, 1963. ·